Η εξέλιξη των ενδυμάτων στη Φλώρινα (μέρος 1ο)

Γράφει ο Δημήτρης Μεκάσης

Πριν την εμφάνιση των ευρωπαϊκών ρούχων, οι άνδρες στη Φλώρινα φορούσαν τα αντερί που ήταν σαν ράσα. Το ένδυμα αυτό ήταν των εμπόρων και των τεχνιτών, των χαντζήδων και γενικά των χριστιανών της πόλης. Υπήρχαν τα αντερί της εργασίας και τα επίσημα αντερί. Τον χειμώνα φορούσαν το χειμωνιάτικο αντερί, που ήταν από λεπτό ύφασμα σαγιάκι. Κάτω από το αντερί, φορούσαν το γούνινο κουζούφι, που ήταν γιλέκο από προβιά με την γούνα προς τα μέσα και το δέρμα από έξω. Υπήρχε και το θερινό αντερί. Το βαμβακερό αυτό ένδυμα ήταν ριγέ σε καφέ σκούρο ή μπλε σκούρο χρώμα, και φοδραρισμένο με μεταξωτό ύφασμα. Ήταν μακρύ μέχρι τους αστραγάλους και σχιστό στα πλάγια για να διευκολύνει το βάδισμα. Όποιος φορούσε αντερί φορούσε και «τζίβρες» που ήταν μάλλινο πλεκτό ανδρικό καλσόν. Τα παπούτσια που ταίριαζαν με το αντερί ήταν τα «παπαδίστικα», που ήταν ημίμποτα και αντί για κορδόνια είχαν λάστιχο στα πλάγια, ώστε να φοριούνται εύκολα. Στο κεφάλι φορούσαν φέσι με φούντα. Το αντερί ήταν αστικό ντύσιμο άλλων παλαιότερων εποχών. Έμοιαζε με ράσο, αλλά η λέξη αντερί προέρχεται από την τουρκική λέξη «enteri» που σημαίνει ποδήρης χιτώνας. Αυτό το ντύσιμο ήταν το επίσημο και το καθημερινό αστικό ντύσιμο για παιδιά, άνδρες και γέρους πριν την εμφάνιση των ευρωπαϊκών ενδυμάτων.

Τα αντερί φτιάχνονταν από ειδικούς ράφτες, που δεν έραβαν άλλα ρούχα εκτός από αντερί. Αυτοί ονομαζόταν αντεριτζήδες και είχαν τα εργαστήρια τους σε μικρά μαγαζιά στο κέντρο της πόλης ή στα σπίτια τους. Ο τελευταίος αντεριτζής ήταν κάποιος Μιχαηλίδης που είχε το εργαστήριο στο σπίτι του στη γειτονιά Ρετζί και έκλεισε στην δεκαετία του 1920.

Πολλοί Φλωρινιώτες φορούσαν τις τοπικές ενδυμασίες των χωριών, από τα οποία κατάγονταν και τις άλλαζαν μόνο, όταν προσαρμοζόταν στον τρόπο ζωής της πόλης. Οι Τούρκοι φορούσαν τα δικά τους ρούχα και οι περισσότεροι δεν τα άλλαξαν ούτε και μετά την εμφάνιση των παντελονιών. Η τουρκική εξουσία ήθελε από τα ρούχα να ξεχωρίζουν οι φυλές, έτσι που ο ραγιάς να φαίνεται από τα ρούχα του, και ο κατακτητής από τα δικά του. Τα ρούχα των χριστιανών ήταν σκούρα και μελανά. Αντίθετα των τούρκων τα ρούχα είχαν ζωηρά χρώματα. Όποιος χριστιανός τολμούσε να προσθέσει κάτι φανταχτερό στα ρούχα του είχε να αντιμετωπίσει την τουρκική δικαιοσύνη, αλλά και τον τουρκικό όχλο. Κανείς δεν τολμούσε να αλλάξει κάτι στην ενδυμασία του, ούτε στη πόλη, ούτε στα χωριά. Η εξουσία ασκούσε ψυχολογική πίεση στους χριστιανούς με τα μελανά ρούχα, και υπεροχή στους Τούρκους με τα χαρούμενα και φωτεινά χρώματα. Και στην νότια Ελλάδα επικρατούσε ή δια κατάσταση. Η λέξη «τσολιάς» στα τούρκικα σημαίνει κουρελιασμένος.

Οι Φλωρινιώτες είδαν για πρώτη φορά την ευρωπαϊκή ένδυση, όταν εμφανίστηκαν οι πρώτοι Ευρωπαίοι περιηγητές, οι οποίοι πέρασαν από την πόλη και τα χωριά αναζητώντας αρχαία ερείπια και καταγράφοντας τοπωνύμια και συνήθειες. Δεν φαντάστηκαν όμως ποτέ ότι κάποτε θα φορούσαν και αυτοί τέτοια ρούχα, επειδή η αφόρητη καταπίεση δεν άφηνε περιθώρια να φανταστούν τους εαυτούς, χωρίς τα μελανά ρούχα που τους επέβαλε η τουρκική εξουσία.

Κάποτε όμως, στις αρχές του 19^ου αιώνα, ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Β’, ο Μεταρρυθμιστής, επέτρεψε στους χριστιανούς να φορούν ευρωπαϊκά ρούχα, και τους χωρικούς να φτιάξουν τοπικές ενδυμασίες με πιο φανταχτερά χρώματα.

Κάποιοι χριστιανοί γιατροί που εργάστηκαν στη Φλώρινα στα μέσα του 19^ου αιώνα ήταν οι μόνοι που φορούσαν ευρωπαϊκά ρούχα σε μια πόλη που τα αντερί, οι τοπικές ενδυμασίες και τα σαλβάρια, ήταν τα μόνα ενδύματα. Οι γιατροί αυτοί ήταν σπουδαγμένοι στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και είχαν αποκτήσει ευρωπαϊκές συνήθειες, οι οποίες δεν ήταν αποδεκτές από τον τουρκικό πληθυσμό της πόλης. Δεν αντιδρούσαν όμως, και φαινομενικά αποδέχονταν τον εκάστοτε γιατρό, επειδή αυτός είχε την εύνοια των τοπικών Μπέηδων.

Την ίδια εποχή, οι περιπλανώμενοι ραφτάδες, που τότε τους ονόμαζαν «τερζήδες», πήγαιναν στα σπίτια και έραβαν για όλη την οικογένεια, άρχισαν να ράβουν και παντελόνια. Οι ραφτάδες αυτοί που βρίσκονταν σε συνεχή μετακίνηση για το μεροκάματο, είχαν μάθει από τους φραγκοράφτες των μεγάλων πόλεων τα βασικά κοπτικής και ραπτικής του παντελονιού. Το μόνο ύφασμα που χρησιμοποιούσαν ήταν το λεπτό σαγιάκι σε χρώμα μαύρο ή μπλε σκούρο, χρώματα τα οποία είχε συνηθίσει και προτιμούσε ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης. Αργότερα άρχισαν να φορούν και σακάκια από σαγιάκι και χοντρά βαμβακερά υποκάμισα. Πάντα όμως κάτω από το υποκάμισο φορούσαν μια λεπτή μάλλινη φανέλα.

Πρώτοι οι νέοι άνδρες φόρεσαν παντελόνια, ενώ οι γεροντότεροι εξακολουθούσαν να φορούν τα αντερί. Τα παντελόνια τότε ήταν αποκλειστικά μόνο για τους άνδρες, τους οποίους έκαμναν πιο αρρενωπούς, απ’ ότι τα αντερί, και γι αυτό έγιναν το σύμβολο του ανδρισμού. Οι φράσεις όπως «άνδρας με παντελόνια», «παντελόνια φοράς» δείχνουν ότι η ανδρική υπεροχή και δύναμη ήταν συνυφασμένη με τα παντελόνια. Επίσης την δειλία των ανδρών την αποδοκίμαζαν με την φράση: «βγάλε τα παντελόνια και βάλε φουστάνια».

Τα παντελόνια όμως έφεραν και τα νέα εσώρουχα, τα σώβρακα. Μέχρι τότε φορούσαν πλεχτά εσώρουχα, όπως την τζίβρα που ήταν ένα μάλλινο πλεκτό καλσόν και το φορούσαν κάτω από το αντερί. Η τζίβρα όμως κάτω από το παντελόνι από σαγιάκι ήταν πολύ ζεστή και δεν άντεχαν να την φορούν. Έτσι πολλοί φορούσαν τα παντελόνια τους χωρίς να φορούν τίποτε άλλο από μέσα, γεγονός που δημιουργούσε προβλήματα καθαριότητας. Οι περιπλανώμενοι ραφτάδες όμως έλυσαν το πρόβλημα, καθώς άρχισαν να ράβουν σώβρακα από λεπτό λευκό ύφασμα, για όλους όσους φορούσαν παντελόνια. Έτσι μετά το παντελόνι φορέθηκε και το σώβρακο από τους άνδρες της Φλώρινας. Συνήθιζαν όμως οι παλιοί Φλωρινιώτες να φορούν, χειμώνα καλοκαίρι, μια λεπτή μάλλινη φανέλα ως εσώρουχο.

Αργότερα κυκλοφόρησαν και τα ευρωπαϊκά υφάσματα και με αυτά έραβαν τα καλά τους κοστούμια για τις Κυριακές και τις γιορτές, καθώς το παντελόνι και το σακάκι από σαγιάκι ήταν τα καθημερινά ρούχα, τα ρούχα της δουλειάς. Τότε εμφανίστηκαν και οι πρώτοι γαμπροί με κοστούμι και γραβάτα, και οι νύφες με λευκό νυφικό. Μέχρι τότε οι γαμπροί φορούσαν αντερί και οι νύφες σκούρο μακρύ φόρεμα με λευκό πέπλο στο κεφάλι. Στα χωριά όμως συνέχιζαν να παντρεύονται με τοπικές ενδυμασίες. Γενικά οι κάτοικοι των χωριών ελάχιστα ενδιαφέρονταν για τις αλλαγές που γινόταν στην ένδυση στη Φλώρινα. Οι χωρικοί δεν άλλαζαν με τίποτε τις τοπικές τους ενδυμασίες. Αναγκάστηκαν όμως να ράψουν παντελόνια και σακάκια από σαγιάκι οι πρώτοι μετανάστες από τα χωριά για να ταξιδέψουν στην Αμερική. Αυτό γινόταν με προτροπή των ταξιδιωτικών πρακτόρων, επειδή όσοι νωρίτερα ταξίδεψαν με τοπική ενδυμασία αποδοκιμάστηκαν από τους Ευρωπαίους και τους Αμερικάνους. Οι δυτικοί εκδήλωναν ρατσιστική συμπεριφορά σε όσους φορούσαν τοπικές ενδυμασίες, όχι όμως σε όσους φορούσαν τα χοντροκομμένα κουστούμια από σαγιάκι. Οι μετανάστες κατά την παραμονή τους στην Αμερική συνήθιζαν το αμερικανικό ντύσιμο και όταν μετά από πολλά χρόνια επέστρεφαν στα χωριά τους εξακολουθούσαν να φορούν τα χαρακτηριστικά αμερικάνικα κοστούμια. Πολλοί από αυτούς έβοσκαν τα πρόβατα φορώντας γραβάτα.

Στο τέλος του 19^ου αιώνα οι περισσότεροι νέοι άνδρες της Φλώρινας φορούσαν παντελόνια, αλλά και αντερί, ενώ οι γέροι συνέχιζαν να φορούν μόνο τα αντερί. Ακόμη και τα αγόρια άρχισαν να φορούν παντελόνια και σακάκια από σαγιάκι. Αλλά εκτός τα μακριά παντελόνια, τα αγόρια φορούσαν και κοντά παντελόνια που κάλυπταν το γόνατο και μάλλινες πλεκτές κάλτσες που τις συγκρατούσαν με καλτσοδέτες πάνω από το γόνατο. Το κοντό παντελόνι των αγοριών επινοήθηκε για λόγους οικονομίας, επειδή τα αγόρια γρήγορα έκαμναν γόνατα στα μακριά παντελόνια που στη συνέχεια ξέφτιζαν και κόβονταν. Έτσι τα αγόρια όλο τον χρόνο φορούσαν κοντά παντελόνια, τον χειμώνα με μακριές κάλτσες και το καλοκαίρι ξυπόλητα, και όταν τα παντελόνια μίκραιναν τα φορούσε ο μικρότερος αδελφός.

Όλοι οι άνδρες και οι έφηβοι αναγκαστικά φορούσαν το φέσι για να δηλώνουν ότι είναι ραγιάδες. Το φέσι παρέμεινε ως σύμβολο ραγιαδισμού, έτσι όπως το επέβαλε η τουρκική εξουσία, και καταργήθηκε τις πρώτες ημέρες μετά την απελευθέρωση του 1912, με απόφαση της Νομαρχίας Φλώρινας. Το φέσι αντικαταστάθηκε από την ρεπούμπλικα και κυρίως από το καπέλο τραγιάσκα που τότε το ονόμαζαν κασκέτο. Το κασκέτο και το αντερί όμως δεν ταίριαζαν. Η αστεία αυτή εμφάνιση ανάγκασε τους περισσότερους να φορέσουν κουστούμια από σαγιάκι και να παρατήσουν τα αντερί. Μόνο μερικοί γέροι φορούσαν αντερί με κασκέτο ή ασκεπείς μέχρι την δεκαετία του 1920.

Το καπέλο της Κυριακής ήταν η ρεπούμπλικα, που φοριόταν με το καλό κουστούμι και την γραβάτα. Η τραγιάσκα ή κασκέτο ήταν το καπέλο των καθημερινών και φοριόταν με φθηνά κουστούμια. Αργότερα έκαναν την εμφάνιση τους τα ψάθινα καπέλα σε στυλ ρεπούμπλικας, καθώς και τα ψαθάκια που τα φορούσαν τις Κυριακές με τα καλά τους ρούχα.

Αλλά και οι ανδρικές κάλτσες άρχισαν να γίνονται πιο λεπτές και πιο φιγουράτες. Παλιά οι μόνες κάλτσες που υπήρχαν ήταν οι μάλλινες που έπλεκαν οι γυναίκες στο σπίτι για όλη την οικογένεια. Όταν όμως φόρεσαν κουστούμια από ευρωπαϊκά υφάσματα οι μάλλινες κάλτσες αντικαταστάθηκαν από λεπτές βαμβακερές και μάλλινες κάλτσες που πουλιόταν στα ψιλικατζίδικα. Οι κάλτσες αυτές όμως ήταν μόνο για τις Κυριακές και τις γιορτές. Τις καθημερινές που φορούσαν παντελόνια από σαγιάκι, συνήθιζαν να φορούν τις μάλλινες σπιτικές χοντρές κάλτσες.

Οι γυναίκες εξακολουθούσαν να φορούν τα σκούρα μακριά φορέματά τους και τον χειμώνα τον σάκο που ήταν πανωφόρι. Στο κεφάλι φορούσαν, όλες τις εποχές, την σκέπα που ήταν μια σκουρόχρωμη μαντίλα. Άλλες γυναίκες φορούσαν τοπικές ενδυμασίες των χωριών, από τα οποία κατάγονταν. Το ευρωπαϊκό ντύσιμο δεν είχε περάσει στο γυναικείο πληθυσμό, επειδή η θέση της γυναίκας στη Φλωρινιώτικη κοινωνία τότε ήταν εξαρτημένη από τους άνδρες. Οι πρώτες γυναίκες που φόρεσαν ευρωπαϊκά ρούχα, πριν το 1900 περίπου, ήταν οι δασκάλες του ελληνικού σχολείου. Αυτές κατάγονταν από το Μοναστήρι και φορούσαν μακριά φορέματα μέχρι τον αστράγαλο, με μακριά μανίκια και κλειστά στο λαιμό. Τα μεσάτα αυτά φορέματα είχαν χαρούμενα χρώματα και τα έραβαν στα μοδιστράδικα του Μοναστηρίου. Οι δασκάλες δεν φορούσαν μαντίλες στο κεφάλι. Φορούσαν όμως μικρά και κομψά καπέλα.

Κατά την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου οι Φλωρινιώτες ξέπεσαν οικονομικά και η φτώχεια περιόρισε την διάθεση για καλή εμφάνιση. Σε όλη την διάρκεια του πολέμου και λίγο μετά οι Φλωρινιώτες ήταν ντυμένοι με παρτάλια. Η περίοδος αυτή όμως ξεπεράστηκε και ανέτειλε η λαμπρή περίοδος του Μεσοπολέμου. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 όλοι επιδίωκαν το καλό ντύσιμο. Οι αστοί πρόσφυγες Μοναστηριώτες και οι πλούσιοι Θεσσαλονικείς παραθεριστές ήταν αυτοί που φορούσαν τα πιο μοντέρνα ρούχα και επηρέαζαν όλους τους άλλους. Οι παραθερίστριες από τη Θεσσαλονίκη έφεραν, το επαναστατικό για την εποχή εκείνη, γυναικείο ντύσιμο με τα κοντά φουστάνια. Τότε για πρώτη φορά είδαν οι Φλωρινιώτισσες φουστάνια πάνω από τον αστράγαλο, και μερικές μάλιστα τόλμησαν να ακολουθήσουν τη νέα μόδα. Και καθώς η φούστα ανέβαινε προς τα πάνω, ήρθε η Δικτατορία του Πάγκαλου και απαγόρευσε τις κοντές φούστες. Έτσι το μήκος της φούστα καθορίστηκε μέχρι τη γάμπα και πιο κάτω. Αυτήν την περίοδο όμως, παραμερίστηκε και η σκέπα και κάθε άλλη μαντίλα που φορούσαν στο κεφάλι οι γυναίκες, καθώς οι περισσότερες νέες γυναίκες φορούσαν καπελάκια, ενώ τα κορίτσια τίποτε. Και επειδή και τα καπέλα και οι μαντίλες παραμερίζονταν, οι γυναίκες έδωσαν περισσότερη προσοχή στο μαλλί τους και το χτένισμά τους.

Δημήτρης Μεκάσης 

(Συνεχίζεται)