Σύμφωνα με τις προξενικές αρχές στο Κρούσοβο ζούσαν χίλιες
τετρακόσιες οικογένειες από τις όποιες οι χίλιες ήταν ελληνοβλαχικές, εκατόν πενήντα ελληνοαλβανικές και οι υπόλοιπες βουλγαρικές. Η κοινότητα είχε δεκατρείς ενορίες από όπου εκλέγονταν οι είκοσι τέσσερις
αντιπρόσωποι της Κοινότητας. Την Δημογεροντία την αποτελούσαν έξι μέλη από τους αντιπροσώπους. Βασική προϋπόθεση για την εκλογή των αντιπροσώπων ήταν μεταξύ άλλων η ελληνική παιδεία - κατάρτιση στα ελληνικά γράμματα - και η καταβολή εισφορών για τα σχολεία τα όποια τελούσαν υπό την επίβλεψη μιας Εφορείας η οποία ενέκρινε το πρόγραμμα σπουδών και τα εγχειρίδια με βάση τις αποφάσεις της Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής.
Οι κάτοικοι του Κρουσόβου συντηρούσαν με δικούς τους πόρους
τόσο τα γραμματοδιδασκαλεία, που ήταν ενοριακά, όσο και τα οικοδιδασκαλεία. Το 1847 σε οικόπεδο, κληροδότημα Μιχαήλ Νικολάου, κτίζεται σχολείο που θα συντηρείται εφεξής με συνδρομές και δωρεές. Ο Μ. Νικολάου, σύζυγος της Μαρίας Νιτσιώτα, υπήρξε ευεργέτης και της σχολής και της εκκλησίας της κοινότητας.
Στην αρχή λειτουργούσε αστικό σχολείο με έξι τάξεις δημοτικού και αργότερα και με τρεις τάξεις ελληνικού. Το 1872 ιδρύθηκε και εξατάξιο Παρθεναγωγείο. Από έγγραφα τού 1885 γνωρίζουμε ότι υπήρχαν τότε δύο Δημοτικά Σχολεία (115 και 438 μαθητές αντίστοιχα), δύο Παρθεναγωγεία (52 και 80 μαθήτριες αντίστοιχα), Ελληνικό
Σχολείο με 39 μαθητές και Νηπιαγωγείο με 192 μαθητές.
Ήταν περίλαμπρη η μεγάλη ελληνική εκκλησία του Αγίου Νικολάου η οποία κτίσθηκε το 1832 και κόστισε 400 οθωμανικές λίρες. Έλληνες τεχνίτες εργάστηκαν, ο Πέτρος από το χωριό Κίρτσοβο έκανε το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ ό Μιχαήλ την Σαμαρίνα ζωγράφισε τις εικόνες. Η εκκλησία κάηκε το 1903. Η δεύτερη εκκλησία, αύτη της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κτίσθηκε το 1868 από την ελληνική κοινότητα, άλλα το 1870 βίαια την κατέλαβαν οι εξαρχικοί. Μεγάλο πολιτικό θέμα δημιουργήθηκε με τα εγκαίνια της τρίτης εκκλησίας του Κρουσόβου, της λεγομένης «βλάχικης», την οποία ανήγειραν οι ρουμανίζοντες.
Πολλές και πετυχημένες ήταν οι προσπάθειες των Κρουσοβιτών για την αναγνώριση της ελληνικής τους καταγωγής, όταν στα 1881 αρχίζει ή προπαγάνδα των ρουμανιζόντων οι όποιοι επιχειρούν να αλλοιώσουν την ταυτότητα των κατοίκων του Κρουσόβου. Το 1885 ιδρύεται ή αδελφότητα «Πρόοδος» με καταστατικό σκοπό την συσπείρωση των μελών της ελληνικής κοινότητας και την προαγωγή των ελληνικών γραμμάτων σε καιρούς χαλεπούς.
Το Κρουσόβο καταστράφηκε τον Αύγουστο του 1903.
Στίφη άτακτων Τουρκαλβανών της Δίβρας από τις αρχές ήδη του 1878 είχαν βάλει στο μάτι την ευημερούσα ελληνοβλάχικη κοινότητα. Πληροφορίες για αγορά και κρύψιμο όπλων έφθαναν στα αυτιά των ελληνικών προξενικών άρχων από τα 1896 και μετά.
Το Κρούσοβο ήταν στόχος των Βουλγάρων οι όποιοι συγχρόνως εκμεταλλεύονταν την δράση των Τουρκαλβανών, οι όποιοι επιδίδονταν σε απαγωγές πλουσίων Κρουσοβιτών και τα λύτρα τα έδιναν στο βουλγαρικό κομιτάτο, «κάτω από την μύτη της διεφθαρμένης τουρκικής διοικήσεως». Οι απαγωγές και οι εκβιασμοί ήταν -γνωστά τα ονόματα των εκβιαστών! - είχαν δημιουργήσει ένα γενικό κλίμα ανασφάλειας.
Οι αναφορές των ξένων Προξένων της Αγγλίας και της Γαλλίας (με πρώτη την φίλο βουλγαρική αναφορά τού Άγγλου Προξένου με τηλεγραφήματα της 7ης και 10ης Αυγούστου) και η αναφορά του Ελληνικού Προξενείου του Μοναστηρίου αποτυπώνουν την εικόνα της καταστροφής. Συμμορίες Βουλγάρων κατέλαβαν το Κρούσοβο λεηλατώντας τα ελληνικά σπίτια. Ο τουρκικός στρατός στάλθηκε για την καταστολή της εξεγέρσεως. Οι Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά στην ελληνική συνοικία για να μην φανούν οι λεηλασίες των Βουλγάρων (366 οικίες και 203 μικτά καταστήματα λεηλατήθηκαν). Η Μητρόπολη, η εκκλησία του Άγιου Νικολάου και το σχολείο πυρπολήθηκαν, ενώ ανέπαφη είχε παραμείνει η βουλγαρική συνοικία και κανένας Βούλγαρος δεν σκοτώθηκε.
Σήμερα οι πολύ καλές, φιλικές και ειρηνικές σχέσεις μας με την Βουλγαρία και τους άλλους γειτονικούς λαούς μας κάνουν να ξεχνούμε τα τραγικά αυτά γεγονότα.
Χρειάζεται όμως να τα συγκρατούμε στην μνήμη μας. Μόνο τότε εκτιμούμε το πολύτιμο αγαθό της ειρήνης, όταν γνωρίζουμε τι στοίχησε η κατάκτηση του.
Δεν εδραιώνεται η ειρήνη στην εξασθένηση της ιστορικής μνήμης άλλα στην διατήρηση της. Είναι αγαθό που δεν δωρίζεται άλλα κατακτάται.
