Εμπρός δια της λόγχης Η μεγάλη εξόρμηση 1912-1913/ Τετάρτη 24 Οκτωβρίου 1912, Το «ατύχημα» της 5ης Μεραρχίας

Τετάρτη 24 Οκτωβρίου 1912, Το «ατύχημα» της 5ης Μεραρχίας

(Διήγηση του Γιώργου)

Και φτάσαμε στην τραγική νύχτα της 23 προς 24 Οκτωβρίου. Λέγεται ότι ένας Τουρκαλβανός Υπολοχαγός από τα Γιάννενα, ονόματι Εσάτ¹, το βράδυ της 23ης ζήτησε την άδεια από τον Αρχηγό των Τουρκικών δυνάμεων Τζαβήτ Πασά, να ενεργήσει μία τολμηρή καταδρομική επιχείρηση, περνώντας από το βάλτο που ήταν στα αριστερά της Μεραρχίας, με σκοπό να βγει στα νώτα της, με δύναμη λίγων ανδρών και τέσσερα πολυβόλα². Ο Τζαβήτ Πασάς, έδωσε την άδεια με μεγάλη δυσκολία, απειλώντας μάλιστα τον τολμηρό Αξιωματικό, ότι θα τον τουφέκιζε αν έχανε τους άνδρες και τα πολυβόλα. Και σαν νύχτωσε, ο γενναίος και τολμηρός Εσάτ πέτυχε ότι δεν είχαν πετύχει προηγουμένως με σκληρό αγώνα οι Μεραρχίες του Τζαβήτ.

Μέσα στη νύχτα ακούγονταν έντονα γαυγίσματα σκύλων στο χωριό Ροδώνας, καθώς οι Τούρκοι του Εσάτ περνούσαν μέσα από αυτό.³ Σας θυμίζω ότι την προηγούμενη μέρα ήταν στο χωριό μία δική μας Ίλη Ιππικού, που όμως είχε αποσυρθεί. Τα γαυγίσματα τράβηξαν την προσοχή του 5ου Λόχου του 22^ου Συνάγματος, που είχε προφυλακές εκεί κοντά. Ο Λόχος έστειλε περιπόλους και ανέφερε την πληροφορία στο Τάγμα του, αλλά ο διοικητής του Τάγματος δεν έκανε τίποτα, με την δικαιολογία, ότι οι προφυλακές δεν ήταν δική του ευθύνη, λέγοντας μάλιστα ότι «εσείς και στον ύπνο σας Τούρκους ονειρεύεστε»⁴.

Λέγεται επίσης ότι ο Εσάτ βοηθήθηκε από τον μπέη των χωριών Ροδώνα – Φανού, τον περιβόητο Ισίν Χασάν, που έστειλε για οδηγό ένα Βούλγαρο εργάτη που δούλευε στα χωράφια του και καταγόταν από το χωριό Πεδινό, και που ήξερε καλά τα μέρη. Ο οδηγός αυτός ήταν ένας διαβόητος κομιτατζής από την εποχή του Μακεδονικού, που οι Τούρκοι τον έλεγαν Καρά Κομίτ, δηλαδή Μαύρο κομιτατζή. Φανατικός Εξαρχιακός και γνωστός για τις φρικαλεότητες σε βάρος των Ελλήνων του Ξινού Νερού, είχε πριν από χρόνια δολοφονήσει και κατακρεουργήσει τον Μακεδονομάχο Παπαπέτρου, με τον οποίο ήταν παλαιοί φίλοι και είχε κρεμάσει τον Πρόεδρο του Ξινού Νερού Γιάννη Γραμματικού και τη γυναίκα του. Αυτός οδήγησε τους Τούρκους μέσα από μονοπάτια του βάλτου, χρησιμοποιώντας και βάρκες όπου χρειαζόταν. Έτσι, το καταδρομικό τμήμα του Εσάτ πέρασε ανενόχλητο, και στις 6.30 το πρωί της 24ης έπιασε θέσεις και έστησε τα πολυβόλα του κοντά στο ύψωμα 640, σε μικρή απόσταση από τις θέσεις του Λόχου Μηχανικού.

Με το πρώτο φως, τα πολυβόλα άνοιξαν αιφνιδιαστικά πυρ, πριν οι διπλοσκοποί του Μηχανικού προλάβουν να φωνάξουν «στα όπλα». Τα θεριστικά πυρά, οι πολλές απώλειες και οι φωνές των Τούρκων σκόρπισαν τον πανικό στο Λόχο Μηχανικού, του οποίου οι άντρες αναμίχθηκαν με τους άντρες του 1ου Λόχου Γεφυροποιών, εγκαταλείποντας όπλα, εξαρτήσεις, ακόμη και ρούχα ...

Αρχείο Λέσχης Πολιτισμού Φλώρινας

Μέσα στη σύγχυση που δημιουργήθηκε στα μετόπισθεν της Μεραρχίας, οι Τούρκοι κινήθηκαν γρήγορα κατά της 5ης Πυροβολαρχίας, που σας θυμίζω ότι έπρεπε να την προστατεύει ο Λόχος Μηχανικού. Η Πυροβολαρχία προσπάθησε ηρωικά να αντιδράσει, αλλά δεν πρόλαβε να ρίξει πάνω από 10 βλήματα. Οι απώλειες της Πυροβολαρχίας, που δεν πανικοβλήθηκε, ήταν πολύ μεγάλες. Και μεταξύ των νεκρών ήταν ο Διοικητής της Λοχαγός Σπυρίδων Δελαπόρτας, ο Υπολοχαγός Αθανάσιος Δούκας και τρεις Αρχηγοί Στοιχείων.

Προσπαθώντας ηρωικά να ανατρέψει την κατάσταση, ο Διοικητής του Τάγματος Γεφυροποιών Ταγματάρχης Αλβανάκης, μόλις άκουσε τα πυρά, διέταξε τον 2ο Λόχο του, να σπεύσει σε βοήθεια της 5ης Πυροβολαρχίας. Αλλά καθώς ο Λόχος πλησίαζε στο ύψωμα 640, δέχτηκε δραστικά πυρά και αναγκάστηκε να καλυφθεί.

Όμως κατάφερε τουλάχιστον να καλύψει με αυτοθυσία τη σύμπτυξη του Χειρουργείου και των άλλων μικρών μονάδων της Μεραρχίας προς τον Νότο. Οι απώλειες του Λόχου ήταν σοβαρές και ο Διοικητής του Τάγματος τραυματίστηκε και αυτός .

Η κατάσταση χειροτέρευε συνεχώς, καθώς το καταδρομικό τμήμα του Εσάτ ενισχυόταν συνεχώς και από άλλα εχθρικά τμήματα. Μέσα στο χάος που δημιουργήθηκε, λαμπρό παράδειγμα αντίστασης έδωσε η 6η ηρωική Πυροβολαρχία, που κυκλώθηκε από Τούρκους στη διάρκεια της μάχης που ακολούθησε. Ο Διοικητής της Λοχαγός Θεόδωρος Κοσκινάς αρνήθηκε να εγκαταλείψει τα πυροβόλα του, αν και διατάχθηκε, και έπεσε μαχόμενος ηρωικά, μαζί με τους Αξιωματικούς και τους Πυροβολητές του.

Ο Κοσκινάς⁵ ήταν ένας πραγματικός ήρωας και δεν είναι τυχαίο που μετά το θάνατό του προήχθη σε Ταγματάρχη «επ’ ανδραγαθία»⁶. Ενώ οι άλλες Πυροβολαρχίες είχαν διαταχθεί να συμπτυχθούν, στην Πυροβολαρχία Κοσκινά είχε δοθεί ρητή διαταγή από τον Ταγματάρχη Γουβέλη να μην εγκαταλείψει τη θέση της, χωρίς γραπτή διαταγή ή προσωπική ειδοποίηση του ιδίου. Ο Κοσκινάς και ενώ ο κίνδυνος είχε γίνει άμεσος και φανερός και οι στρατιώτες που υποχωρούσαν τους καλούσαν να υποχωρήσουν για να μη κυκλωθούν, στεκόταν ήρεμος και αποφασισμένος στη θέση του.

«Είναι καύχημά μας ότι μας δίνουν μια τόσο τιμητική εντολή, να μείνουμε εδώ τελευταίοι και να πεθάνουμε για τους άλλους. Είμαι βέβαιος ότι θα κάμετε το καθήκον σας, ότι θα μείνετε ακλόνητοι και αποφασιστικοί οτιδήποτε και αν συμβεί», είπε στους Αξιωματικούς και στους άνδρες του.

Καθώς η υποχώρηση συνεχιζόταν, ο Ταγματάρχης Γουβέλης ξέχασε να στείλει τη γραπτή διαταγή υποχώρησης στον Κοσκινά. Ο Διοικητής του Λοχαγός Ταμπακόπουλος αρχικά δεν αναμίχθηκε, καθώς η Πυροβολαρχία είχε περάσει υπό τις διαταγές του Γουβέλη. Όταν όμως πληροφορήθηκε ότι η Πυροβολαρχία Κοσκινά δεν είχε ακόμη αποσυρθεί, έστειλε αγγελιοφόρο διατάζοντας να αποσυρθούν. Ο Κοσκινάς όμως, με απαράμιλλο σθένος και αποφασιστικότητα απάντησε: «Πολύ καλά. Αφού νομίζουν ότι πρέπει να φύγω, ας αναλάβουν και την ευθύνη… Ας μου δώσουν έγγραφη διαταγή…», θέλοντας να επιτελέσει επακριβώς τις διαταγές που είχε και βλέποντας ότι έτσι εξασφάλιζε τη διευκόλυνση των στρατευμάτων που υποχωρούσαν.

Πολλοί λένε ότι ο Γουβέλης είχε πει στον Κοσκινά να μείνει στη θέση του, αφήνοντάς του όμως και ελευθερία δράσης. Και ότι ο Κοσκινάς είχε αρχίσει τις βολές εναντίον του εχθρού, όταν του είπε ο Ταμπακόπουλος να υποχωρήσει. Μετά από λίγο, ο εχθρός άρχισε να βάλλει κατά της Πυροβολαρχίας που ήταν ακάλυπτη, ενώ από τα ΒΔ υψώματα κατέβαιναν και άλλες ισχυρές εχθρικές φάλαγγες. Στο μεταξύ, ο Ταμπακόπουλος πήγε ο ίδιος στον Γουβέλη και του είπε τα καθέκαστα και πήρε την έγκρισή του για τη διαταγή υποχώρησης, που την έγραψε αμέσως και την έστειλε με έναν Υπαξιωματικό. Αλλά ήταν αργά, καθώς ο Κοσκινάς βλέποντας ότι θα κυκλωθεί, διέταξε τους άντρες του να επιτεθούν για να διαφύγουν. Οι δύο Ουλαμαγοί Ανθυπολοχαγοί, ο Καθήκουρας και ο Οικονομόπουλος, όπως και οι περισσότεροι πυροβολητές αλλά και ο ίδιος ο Κοσκινάς έπεσαν νεκροί. Σώθηκε μόνο το εφεδρικό τμήμα της Πυροβολαρχίας, υπό τις οδηγίες του Επιλοχία Μανωλίδη, που υπάκουσε στην πρώτη διαταγή του Ταμπακόπουλου. Κάποιοι Πυροβολητές που γλύτωσαν, σκόρπισαν στα υψώματα στην περιοχή Φιλώτα για να γλυτώσουν την αιχμαλωσία. Έτσι, ολόκληρη η Μοίρα, με 7 πυροβόλα⁷, περιήλθε στα χέρια του εχθρού. Και χάθηκε κι ένα πυροβόλο της 6/2 Πυροβολαρχίας που ανατράπηκε κατά την υποχώρηση και εγκαταλείφθηκε σε μια χαράδρα. Όταν σιώπησαν όλα τα κανόνια του Κοσκινά, τότε έγινε αντιληπτό το πόσο στήριζαν τα άλλα σώματα της Μεραρχίας. Γιατί τότε τα Τουρκικά κανόνια χτύπησαν ακόμη και τα τμήματα που μάχονταν μέσα στο Σόροβιτς.

Μετά οι Τούρκοι ενισχύθηκαν και από άλλες δυνάμεις και φτάσανε μέχρι τα Στενά του Κλειδιού και το Ξινό Νερό. Εκεί επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στο 22ο Σύνταγμα και το τρέψανε σε φυγή, μέχρι πίσω το Φιλώτα.

Τότε το 16ο Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχη Καμάρα, καθώς και τα δύο άλλα Τάγματα του 23ου, που τα διοικούσε ο Αντισυνταγματάρχης Ζούκης, βλέποντας τη διάλυση της αριστερής πτέρυγας, άρχισαν σύμπτυξη μέσω της οδού Σωτήρας - Έλεβες - Τσαλτζιλάρ.

Μέσα σ’ αυτό το χαμό, ο Μέραρχός μας Ματθαιόπουλος, μη μπορώντας να ελέγξει την κατάσταση, κινήθηκε και αυτός με το Στρατηγείο του νότια προς τον Φιλώτα. Όλη η Μεραρχία υποχωρούσε και συμπτυσσόταν.

Στο σημείο αυτό πρέπει να μνημονεύσω τον ηρωικό υπάλληλο του Τηλεγραφείου Αμυνταίου, ο οποίος μέσα σε αυτό το χάος ενημέρωσε το Τηλεγραφείο της Κοζάνης για την καταστροφή και εκείνο με την σειρά του ειδοποίησε την Αθήνα.

Την ημέρα εκείνη, το Τάγμα μας είχε ξεκινήσει αξημέρωτα και προχωρούσαμε προς τα νότια, κατά μήκος των κορυφογραμμών στα βουνά Βέρνο, Μουρίκι και Σινιάτσικο. Φτάνοντας σε ένα μικρό Ελληνοχώρι είδαμε Τούρκους Ιππείς που είχαν πάει για πλιάτσικο. Τους συλλάβαμε και από αυτούς μάθαμε ότι οι Τούρκοι είχαν κατέβει στα Καϊλάρια και οι δικοί μας υποχωρούσαν προς την Κοζάνη. Στεναχωρημένοι και με βαριά καρδιά πήραμε το δρόμο προς τη Σέλιτσα και το Κοντσικό⁸. Και από εκεί, περνώντας από τη Σιάτιστα, φτάσαμε τελικά στην συντεταγμένοι στην Κοζάνη, στις 26 Οκτωβρίου.

Τονίζω το «συντεταγμένοι» και είμαι περήφανος γι’ αυτό. Γυρίσαμε πίσω με όλους τους άντρες, τον οπλισμό μας και όλα μας τα υπάρχοντα. Γιατί καθώς ακούγαμε συνέχεια για συμφορές και καταστροφές καθώς υποχωρούσαμε, είναι αλήθεια ότι για μια στιγμή πήγε να επικρατήσει πανικός και κάποιοι θέλανε να το βάλουν στα πόδια κι όπου τους έβγαζε … Αλλά την ώρα εκείνη, μαζέψαμε με το Λοχία τη Διμοιρία και επιβάλαμε την τάξη λέγοντας «Τι θα λέμε αύριο στα παιδιά μας; Πώς θα κοιτάμε στα μάτια τους άλλους συναδέλφους;» Είναι στιγμές στον πόλεμο που ο καθένας μπορεί να σπάσει. Όσοι βιώσουν τις δυσκολίες του πολέμου και τη θολούρα της μάχης, μπορεί να βρεθούν κάποια στιγμή στο μεταίχμιο μεταξύ ανδρείας και δειλίας. Και τότε χρειάζεται ένας καταλύτης. Που μπορεί να είναι μία κουβέντα, ένα παράδειγμα … Αν ανταπεξέλθεις, μετά βλέπεις με άλλο μάτι τα μικρά και τα ασήμαντα, και ακολουθείς έναν κώδικα τιμής … Αποκτάς μιαν άλλη στάση ζωής, μιαν άλλη φιλοσοφία …

Οι Τούρκοι, αποθρασυνόμενοι εντελώς, έκαψαν τις μέρες εκείνες το Σόροβιτς και το Ξινό Νερό. Αγριότητες απερίγραπτες … από την μανία τους δεν γλίτωσαν ούτε τα ζώα, που τα κατάσφαξαν. Και σαράντα γέροντες που είχαν αρνηθεί να αφήσουν τα σπίτια τους, τους κλείσανε σ’ ένα σταύλο και τους κάψανε ζωντανούς.

Τις επόμενες μέρες η Μεραρχία κατάφερε να ανασυνταχθεί στην Κοζάνη, όμως χαρακτηριστικό του πανικού που είχε επικρατήσει, είναι ότι ο Φρούραρχος Κοζάνης χρειάστηκε να συγκεντρώσει 400 οπλίτες και Χωροφύλακες και να βρει άλλους 400 πολίτες που εξόπλισε, για να συγκρατήσουν τους υποχωρούντες στο χωριό Μαυροδέντρι. Μάταιος κόπος. Ο φόβος, από τις αφηγήσεις των στρατιωτών, έφτασε μέχρι την Κοζάνη. Και όταν στις 26 Οκτωβρίου, Τούρκοι χωριάτες επιτέθηκαν στις προφυλακές μας, στα υψώματα που είναι ΒΔ της Κοζάνης, οι μεν προφυλακές απέκρουσαν τους εχθρούς με ευκολία, αλλά μέσα στην Κοζάνη, σαν άκουσαν τους πυροβολισμούς, οι στρατιώτες μας το βάλανε στα πόδια και τρέχανε προς την γέφυρα του Αλιάκμονα και τα Σέρβια.

Ευτυχώς, την γέφυρα τη φύλαγε ένας Λόχος Μηχανικού της 3ης Μεραρχίας που ανέκοψε τους φυγάδες, αφού είχε σαφείς εντολές να τους σταματήσει με οποιονδήποτε τρόπο, ακόμη και πυροβολώντας εναντίον τους.

Τελικά, τις μεγαλύτερες απώλειες μας τις προκάλεσαν οι Τούρκοι χωρικοί. Αυτοί φτιάχνανε ομάδες και χτυπούσαν τους στρατιώτες που υποχωρούσαν περνώντας μέσα από Τουρκικά χωριά. Ο Μέραρχος αντικαταστάθηκε⁹ και στη θέση του ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Μηχανικού Στέφανος Γεννάδης, που ως τότε διοικούσε τα Τάγματα Ευζώνων. Για την ακρίβεια, συγκροτήθηκε «Τμήμα Στρατιάς», από την 5η Μεραρχία και τα Τάγματα Ευζώνων, υπό την ηγεσία του Γεννάδη. Τα Συντάγματα περιορίστηκαν σε δύο Τάγματα το καθένα, από τρία που είχαν, εξ αιτίας της έλλειψης Αξιωματικών από τις απώλειες. Και όσοι οπλίτες είχαν δείξει δειλία, μεταφέρθηκαν σε νέα τμήματα, που ονομάστηκαν «Έμπεδα»¹⁰. Η 5η Μεραρχία, δοκιμάστηκε σκληρά και είχε συνολικά 168 νεκρούς, 196 τραυματίες και 10 αγνοούμενους¹¹.

Παρά την υποχώρησή της, η 5η Μεραρχία πολέμησε γενναία και ηρωικά. Η Ιστορία μίλησε για «ατύχημα», το μόνο πολεμικό ατύχημα του πολέμου αυτού. Αλλά μίλησε και για τον ηρωισμό που επέδειξε η Μεραρχία.

Μείναμε στην Κοζάνη ως τις 2 Νοεμβρίου και ο Λόχος μας φύλαγε προφυλακές στα δυτικά υψώματα. Εκείνες τις μέρες πέρασε από κει και μια φάλαγγα ερυθροχιτώνων «Γαριβαλδινών», σχεδόν χίλια άτομα με επί κεφαλής τον Ρώμα¹². Πήγαιναν προς τα Γιάννινα και θα πρέπει να πω ότι μας έκαναν πολύ άσχημη εντύπωση για την αταξία τους και για το ότι ήταν φορτωμένοι με λάφυρα.

1 (Απλή συνωνυμία με τον Διοικητή του Οθωμανικού Στρατού της Ηπείρου)

2 Επρόκειτο για την Πολυβολαρχία του 49^ου Συντάγματος Πεζικού της 17^ης Μεραρχίας του Τουρκικού Στρατού.

3 Το χωριό Ροδώνας που εκείνη την εποχή λεγόταν «Γκιουλέντζα», ήταν τότε αμιγώς Τουρκικό.

4 Αργότερα είπε πως δεν έλαβε κανένα μέτρο, επειδή νόμιζε, ότι ο Λόχος υπαγόταν στις άμεσες διαταγές της

Μεραρχίας και εκτελούσε συγκεκριμένη αποστολή, στην οποία δεν μπορούσε, να επέμβει. Η ανευθυνότητα και οι ανόητες δικαιολογίες σε όλο τους το μεγαλείο.

5 Ο Θεόδωρος Κοσκινάς γεννήθηκε στην Κέρκυρα στις 20 Αυγούστου 1868. Εισήχθη στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων από όπου ονομάστηκε Ανθυπολοχαγός (ΠΒ) στις 10 Αυγούστου 1890. Στις 15 Φεβρουαρίου 1902 έγινε Υπολοχαγός,

στις 26 Ιουνίου 1909 Λοχαγός ΙΙ και στις 13 Φεβρουαρίου 1910 Λοχαγός Ι.

6 Ούτε είναι τυχαίο ότι η ηρωική στάση του διδάσκεται μέχρι σήμερα στη Σχολή Πυροβολικού.

7 Το 8ο είχε αχρηστευτεί στη μάχη των Λόφων στις 21 Οκτωβρίου. Η ειρωνεία είναι ότι οι Τούρκοι μετέφεραν τα πυροβόλα αυτά στο Μπιζάνι και ο Ελληνικός Στρατός τα ξαναπήρε πίσω, όταν απελευθέρωσε τα Γιάννενα στις 21 Φεβρουαρίου 1913.

8 (σημερινές Εράτυρα και Γαλατινή)

9 Ο Ματθαιόπουλος ήταν γενναίος Αξιωματικός και στη συνέχεια ανέλαβε και νέα διοίκηση στο μέτωπο της Ηπείρου. Κάποιοι ωστόσο υποστήριξαν ότι γλύτωσε το Στρατοδικείο, διότι υπήρξε παλαιότερα δάσκαλος στη Σχολή Ευελπίδων του Κωνσταντίνου και ότι «λειτούργησε ο δεσμός μεταξύ μαθητή και δασκάλου».

10 Είναι χαρακτηριστική η σωζόμενη αναφορά του Λοχαγού Αξιώτη, που είχε αναλάβει τη Διοίκηση του αποκληθέντος

«Εμπέδου Τμήματος» του 22^ου Συντάγματος:

«Μετά τον πανικόν της Κοζάνης … το Σύνταγμα ανασυνετάχθη … διαλύσαν το 3^ον αυτού Τάγμα και αποτελέσαν πλήρη δύο αυτού Τάγματα 1^ον και 2^ον , με τους κατηγορηθέντας δε επί δειλία, τους απορρίψαντας γυλιούς, κλινοσκεπάσματα, τινάς δε και αυτά τα τυφέκια των, περί τους 436 τον αριθμόν άνδρας του Συντάγματος εξ όλων των Λόχων, κατηρτίσθη το επικληθέν "Έμπεδον Τμήμα" του 22^ου Συντάγματος, όπερ την 1ην Νοεμβρίου μοι παρεδώθη προς Διοίκησιν, με

Αξιωματικούς μόνον τον έφεδρον Υπολοχαγόν Τόρτην Νικόλαον και Ανθυπασπιστήν Αναστασιάδην Ευστράτιον. Το διήρεσα δια το ευκολοδιοίκητον εις δύο Λόχους, ων τον ένα παρέδωκα εις τον Υπολοχαγόν Τόρτην, τον δ' έτερον εις τον Ανθυπασπιστήν Αναστασιάδην, αμφοτέρων παραμενόντων υπό την άμεσον Διοίκησίν μου…»

11 Επί συνόλου 81 νεκρών Αξιωματικών και 682 Οπλιτών που είχαν οι 7 Μεραρχίες σε όλη τη Μακεδονική εκστρατεία, η

5^η Μεραρχία είχε τις μεγαλύτερες απώλειες από όλες: 26 νεκρούς Αξιωματικούς και 273 Οπλίτες.

12 (Ο οποίος αργότερα έγινε και Πρόεδρος της Βουλής)

https://docs.google.com/file/d/0B9ThccoWAXQoekhiQzJJb2xvdFk/edit

http://www.empros.com.gr/apospasmata-bibl/aposmasmata