Τα Θεοφάνια στην Ελλάδα.

Τα Θεοφάνια αποτελούν την ολοκλήρωση του Δωδεκαήμερου εορτασμού, και πλαισιώνονται σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση από πλουσιότατη εθιμολογία που προσδίδει έναν ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο, τόσο στην ημέρα των Φώτων όσο και στις ημέρες πριν από αυτή.

Σε κάθε γωνιά της Ελλάδας τηρούνται μέχρι σήμερα εκατοντάδες έθιμα της εορτής των Θεοφανίων έχουν τις ρίζες τους πολλούς αιώνες πριν. Αυτά τα έθιμα σηματοδοτούν και το τέλος των δώδεκα ημερών του εορτασμού που ξεκινά με τη Γέννηση του Χριστού.
Το κύριο στοιχείο της εορτής των Θεοφανίων, με το οποίο συνδέονται και τα περισσότερα έθιμα, είναι ο αγιασμός των υδάτων. Πραγματοποιείται για πρώτη φορά την παραμονή στην εκκλησία και λέγεται πρωτάγιαση, φώτιση, πρώτος αγιασμός ή μικρός αγιασμός. Αντίστοιχα η ημέρα της εορτής λέγεται και Ολόφωτα ή Άγιαση.
Την παραμονή ή ανήμερα της εορτής ο ιερέας γυρίζει στα σπίτια ραντίζοντάς τα με αγιασμό και διώχνοντας μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, λόγω δεισιδαιμονικών αντιλήψεων, n πράξη αυτή στα χωριά συνδεόταν με την εξαφάνιση των καλικαντζάρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι στη θέα του ιερέα. Σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα έριχναν και στάχτη από τη δωδεκαμερίτικη φωτιά που έκαιγε από τα Χριστούγεννα σε όλα τα σημεία του σπιτιού.
Ανήμερα των Φώτων, ένα από τα πιο διαδεδομένα έθιμα είναι n πλειοδοσία μεταξύ των πιστών για το σήκωμα της εικόνας της Βάπτισης και του Σταυρού, καθώς και των άλλων εικονισμάτων, προτού ξεκινήσει n πομπή για το σημείο στο οποίο θα γίνει n τελετή του μεγάλου αγιασμού.
Στα παραθαλάσσια μέρη, μάλιστα, οι νέοι συναγωνίζονται ποιος θα ανασύρει πρώτος το Σταυρό από τη Θάλασσα όταν τον ρίξει ο παπάς, και αυτός που το καταφέρνει έχει το προνόμιο να τον περιφέρει πάνω σε στολισμένο δίσκο και να δεχθεί τις τιμές και τις ευχές των ομοχωρίων του. Την περιοχή στην οποία πραγματοποιείται n τελετή κυκλώνουν με τις στολισμένες βάρκες τους οι ψαράδες, που προσεύχονται να τους προστατεύει στη θάλασσα ο άγιος.

Το χρυσό φλουρί

Σε πολλές περιοχές, οι αρραβωνιασμένες κοπέλες κρατούσαν τα παλαιότερα χρόνια λαμπάδες με κορδέλα και χρυσό φλουρί που είχαν σταλθεί από τα πεθερικά τους. Κάτι που πολλοί από εμάς ίσως δεν ξέρουμε και σχετίζεται με την κατάδυση του Σταυρού είναι ότι σε πολλά μέρη συνηθίζεται το πλύσιμο των εικόνων ή των γεωργικών εργαλείων. Στη Λήμνο, για παράδειγμα, όταν ο παπάς ρίξει το σταυρό στη θάλασσα, οι γυναίκες παίρνουν νερό από σαράντα κύματα και πλένουν με αυτό τη εικονίσματα του σπιτιού τους, χωρίς να μιλούν. Μετά, επειδή το νερό αυτό θεωρείται αγιασμένο, το χύνουν στην εκκλησία σε μέρος που να μην πατιέται.
Όπως συμβαίνει τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, έτσι και τα Φώτα συνηθίζεται να φουρνίζονται ειδικά ψωμιά. Για παράδειγμα, στην Κεφαλονιά πλάθεται n λεγόμενη «φωτίτσα», που στολίζεται με σταυρό και σχέδια που θυμίζουν αγιασμό, όπως το κουβαδάκι. Παρόμοια ψωμιά φτιάχνονται και για τα ζώα του σπιτιού, όπως στη Νάξο όπου τα βόδια τρώνε το λεγόμενο «βουδόψωμο».
Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας επιβιώνει μέχρι σήμερα η δοξασία ότι το βράδυ της παραμονής των Φώτων τα ζώα μιλούν, και για αυτό το λόγο οι γεωργοί φροντίζουν να τα περιποιούνται όσο μπορούν καλύτερα ώστε να είναι ευχαριστημένα και να μην παραπονεθούν στο Θεό για κακοπέραση. Από αυτήν τη δοξασία φαίνεται να ξεκινά και ένα άλλο έθιμο που παρατηρείται κυρίως σε νησιά όπως n Κρήτη, τα Κύθηρα κ.α. Το βράδυ της παραμονής των Φώτων, οι γεωργοί βράζουν ένα μίγμα από όσπρια και δημητριακά και τα προσφέρουν στα ζώα τους. Τα πολύσπορα αυτά, που ονομάζονται παλικάρια, φωτοπάπουδα, φωτοκόλυβα κ.α., ρίχνονται και στις στέγες των σπιτιών ή στα σπαρμένα χωράφια για να χορτάσουν και τα πετεινά του ουρανού, ενώ παράλληλα ο νοικοκύρης τραγουδά «Φάτε, πουλιά, χορτάσετε και το ζευγά σχωρνάτε».
Παράλληλα, σε ορισμένες περιοχές όπου παράγεται κρασί τα βαρέλια ανοίγουν ανήμερα των Φώτων, και ρίχνεται μέσα αγίασμα. Σε αρκετά μέρη της πατρίδας μας συνηθίζεται, εκτός από το ράντισμα όλων των σπιτιών με αγίασμα για ευλογία, να μασκαρεύονται οι πιστοί ως «Αράπηδες» και να μαζεύουν από τα σπίτια κρέας, λουκάνικα και άλλα φαγώσιμα που τα τρώνε σε γλέντι που στήνεται στο κέντρο του χωριού.
Ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαήμερου κλείνει ουσιαστικά την επομένη των Θεοφανίων, με την εορτή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και Βαπτιστού. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα n έκφραση «Τρεις τα Γέννα, τρεις τα Φώτα και έξι την Ανάσταση» που καθορίζει παροιμιακά τη διάρκεια του πανηγυρισμού (και των εθιμικών αργιών παλαιότερα) για τις τρεις αυτές μεγάλες δεσποτικές εορτές.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, όλα τα έθιμα που διασώζονται μέχρι τις ημέρες μας εκφράζουν τις ευχές όλων για καλή χρονιά, γεμάτη υγεία, καρποφορία και ευδαιμονία και μακριά από οποιοδήποτε κακό.