Κρυσταλλογή (Σμαρδέσι) Κορετσίων Φλώρινας

Υψόμετρο 1.130


Η Κοινότητα Κρυσταλλοπηγής διαρρέεται από τον Λαδοπόταμο, τον αρχικό βραχίο­να του Αλιάκμονα, σε μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων.
Η συνολική έκταση καλύπτεται σε ποσοστό περίπου 30% από δάση φυλλοβόλων και η υπόλοιπη έκταση αποτελεί ένα πρώτης τάξεως βοσκότοπο.
Κυρία ασχολία των κατοίκων είναι η κτηνο­τροφία και μερικώς η γεωργία με προϊόντα τα άριστης ποιότητας κρέατα και γαλακτοκομικά. Επίσης το εξαιρετικής ποιότητα τσάι βουνού (σιδερίτης). Στη διάβαση των Κορεστίων και στην τοπο­θεσία Άγιος Αντώνιος υπάρχουν ερείπια βυζαντινού κάστρου, το οποίο εικάζεται, ότι είναι ένα από τα οχυ­ρά, που ανήγειρε ο Βασίλειος ο Β' μετά την ολοκλη­ρωτική ήττα των Βουλγάρων στη γραμμή Αχρίδα-Καστοριά-Σέρβια. Σε όλο τον ορεινό όγκο υπάρχουν περίπου 20 πηγές ποτίστρες. Στη θέση 'Γκόρμπετς' δημιουργείται μικρή εποχική εποχική λίμνη, κυρίως την Άνοιξη. Στην περιοχή παρατηρούνται έξι ανεξερεύνητα βάραθρα με πιθανότητα υπάρξεως σπηλαίου

Η περιοχή κάποτε αποτέλεσε την καρδιά του Μακεδονικού αγώνα με αρχηγό τον Καπετάν Κώττα, από τον οποίο και ονομάστηκε το χωριό. Στις 8 Μαΐου 1903 450 οθωμανοί στρατιώτες και βασιβουζούκοι (άτακτοι), υπό την ηγεσία του Χαϊρεντίν Μπέη, κυκλώνουν την Κρυσταλλογή . O στρατός αρχίζει να βομβαρδίζει με κανόνια το χωριό. Στη συνέχεια επιτίθεται, καίει τα 184 από τα 250 σπίτια, δύο σχολεία και μία εκκλησία. Οι στρατιώτες σφάζουν αδιακρίτως άντρες, γυναίκες και παιδιά. Ο επίσημος απολογισμός ανεβάζει τον αριθμό των νεκρών σε 81. Τραυματίζονται επίσης 21 άτομα [Δραγούμης, 112, 548, 561].
Ο Βακαλόπουλος υπολογίζει σε 345 οικογένειες τον πληθυσμό του χωριού, σε 150 νεκρούς και 70 τραυματίες τα θύματα και σε 20-25 τα σπίτια του χωριού που έμειναν όρθια μετά την επίθεση [Βακαλόπουλος Α, 203].
Ο Άγγλος Henry Brailsford περιγράφει ως εξής τα γεγονότα: «Τα κανόνια τοποθετήθηκαν, το χωριό κυκλώθηκε και υποβλήθηκε όλη τη νύχτα σε ισχυρό βομβαρδισμό. Με αυτόν τον τρόπο μερικά σπίτια τυλίχτηκαν στις φλόγες. Δύο ώρες πριν την αυγή ο στρατός και οι βασιβουζούκοι επιτέθηκαν και επιδόθηκαν στο έργο της λεηλασίας και της πυρπόλησης με τη βοήθεια πετρελαίου. Ο στρατός αποσύρθηκε πριν το μεσημέρι, αλλά οι βασιβουζούκοι παρέμειναν για δύο ολόκληρες μέρες. Εκατόν εξήντα έξι σπίτια έγιναν στάχτη και τίποτε δεν απόμεινε να θυμίζει ότι κάποτε ήταν σπίτια εκτός από κάποιο δοκάρι, κάποια πλάκα τζακιού ή κάποια πέτρα που αναφέρει ένα όνομα και μια ημερομηνία. Από τη μεγάλη εκκλησία απέμεινε ένας σκελετός δίχως στέγη, ενώ από το σχολείο ένας σωρός σκουπίδια. Οι περισσότεροι κάτοικοι κατάφεραν με κάποιο τρόπο να διαφύγουν μέσα στο σκοτάδι, πριν ολοκληρωθεί η πολιορκητική ζώνη - λέγεται επίσης ότι είχαν και υπόγεια καταφύγια. Γύρω στους εκατόν τριάντα που έμειναν σφαγιάσθηκαν, πάνω από πενήντα τραυματίστηκαν, ενώ πολλές γυναίκες και κορίτσια λέγεται ότι βιάστηκαν» [Brailsford 178].
Στη διάβαση Κρυσταλλοπηγής κερδήθηκε η πρώτη μάχη του Ελληνοϊταλικού πολέμου από τις Ελ­ληνικές δυνάμεις.
Όλη η περιοχή είναι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και κυρίως η κοιλάδα του Λαδοποτάμου και το ορεινό σύμπλεγμα του Τρικλαρίου, η κορυφή «Ανεμοδαρμένη», και το «Λέσιτς». Τη διασχίζει δε το ορειβατικό μονοπάτι Ε6. Μεγάλη είναι η ποικιλία χορών, εθίμων με κύρια έκφραση τους, τους γάμους, τα πανηγύρια και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Χαρακτηριστικά είναι τα πολυφωνικά τραγούδια των κατοίκων της Κρυσταλλοπηγής, των οποίων η καταγωγή είναι από την Ήπειρο.
Και οι τρεις οικισμοί, που είναι του­λάχιστον πεντακοσίων ετών, καταστρά­φηκαν σχεδόν ολοσχερώς στον εμφύλιο και προσπαθούν να ξαναζωντανέψουν. Από την Κρυσταλλογή κατάγονταν οι βοεβόδες Πάντο Κλιάσεφ και Βάσιλ Τσακαλάροφ.
Από την Κρυσταλλοπηγή ήταν ο Μακεδονομάχος Βασίλειος Καρατζίδης, ο οποίος πήρε μέρος επίσης στο Βορειοηπειρωτικό Αγώνα και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Ελληνικό στρατό. Σημαντικοί Μακεδονομάχοι, ήταν επίσης, ο Νικόλαος Γκίτσας, οι αδερφοί Ηλίας και Λάζαρος Κοβάτσης, οι αδερφοί Γεώργιος και Χαράλαμπος Κοβατσίδης και οι Νικόλαος Κύρτσος , Λάζαρος Κύρτσος και Χρήστος Κύρτσος.
Το 1951, το χωριό εγκαταλείφθηκε εντελώς και κάποια χρόνια αργότερα ιδρύθηκε νεότερος οικισμός το 1957 από Βλάχους κατοίκους της Ηπείρου.
Στην Κρυσταλλοπηγή γίνεται πανηγύρι στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων την 1η Ιουλίου.

Σμάρδεσι Καστορίας: «οικουμένου υπό 1.600 χριστιανών ων οι άνδρες εισί τεχνίται και ιδίως κτίσται, και έχοντος εκκλησίαν και 2 βρύσεις, ων η μεν ρέει τα ύδατά της εις τον Αλιάκμονα, η δε εις τον ποταμόν Δεβόλ και προς τούτοις χάνιον 50 κτηνών» [Σχινάς 1886].

Smardessi, λειτουργία τόσο πατριαρχικού σχολείου και εκκλησίας, όσο και εξαρχικού σχολείου [Χάρτης Κοντογιάννη].

Σμαρδές, το 1902 είχε 190 πατριαρχικές και 180 εξαρχικές οικογένειες [Πετσίβας].

Σμαρδέσι Καστορίας, αριθμός βλάχικων οικογενειών: 30 πατριαρχικών [Στατιστική Πατριαρχείου 1906].

Σμαρδέσι: «Εκ των προσχωρησάντων βία τη Εξαρχία. Η εκκλησία του επυρπολήθη τω 1902 υπό του Τσακαλάρωφ» [Εκκλησιαστική Αλήθεια 1909].

Σμαρδέσι: «Εκ των προσχωρησάντων βία τη Εξαρχία. Η εκκλησία του επυρπολήθη τω 1902 υπό του Τσακαλάρωφ» [Εκκλησιαστική Αλήθεια 1909].

Σμαρδέσι Καστορίας, 850 ορθόδοξοι Έλληνες υπό βουλγαρική τρομοκρατία από το 1904 και 500 σχισματικοί βουλγαρίζοντες [Χαλκιόπουλος 1910].

Σμαρδέσι Πρεσπών, 1.488 άτομα (837 άρρενες και 651 θήλεις) [Απαρίθμηση 1913].

Σμαρδέσι Φλωρίνης, αποτέλεσε ομώνυμη κοινότητα [ΦΕΚ 259 / 21.12. 1918].

Σμαρδέσι Φλωρίνης, 718 άτομα (303 άρρενες και 415 θήλεις), 184 οικογένειες [Απογραφή 1920].

Μετονομασία του οικισμού από Σμαρδέσι σε Κρουσταλοπηγή [ΦΕΚ 179 / 30. 8. 1927].

Κρυσταλοπηγή (Σμαρδέσι) Φλωρίνης, 598 άτομα (279 άρρενες και 319 θήλεις), εκ των οποίων 10 ήταν πρόσφυγες πού ήρθαν μετά το 1922 (7 άρρενες και 3 θήλεις). Ομοδημότες ήταν 544, ετεροδημότες 48 και αλλοδαποί 6. Απογράφηκαν αλλού 52 δημότες [Απογραφή 1928].

Κρυσταλλοπηγή Φλωρίνης, 624 άτομα (348 άρρενες και 276 θήλεις) [Απογραφή 1940].